“Gerçək” kəlməsi çox nisbi anlayışdır. Biz fərqində olaraq və ya olmayaraq öz gerçəyimizi yaradırıq. Qəbul etmə şəkillərimiz, qarşılıqlı əlaqələrimiz və keçmişdən yaddaşımıza həkk olunanlar “bizə görə” bir gerçək anlayışını yaradır. Ancaq bu gerçək “mütləq gerçək” olmaya da bilər. Çünki tərkibində təhrif olunmalar, yayınmalar, ümumiləşdirmələr var. Bütün bunlar, “mütləq gerçək”dən uzaqlaşdıran vəziyyətlərdir. Yaratdığımız gerçək, bizim psixoloji idarə olunmağımızı qısa müddətə təmin edir və müəyyən mənada kompensasiya (bərpa) mexanizmidir. Daha uzun müddətə isə bu kompensasiya mexanizmi artıq qeyri-kafi hala düşür. Buna görə də “sənə görə, mənə görə” anlayışlarının yerinə mütləq gerçək mənasını verən “həqiqət” kəlməsindən istifadə etmək istəyirəm. “Həqiqət” özümüzü aldatmadığımız gerçəkdir, mütləq gerçəkdir və insana sadəcə həqiqət mənəvi sakitlik gətirə bilər. Həqiqət və gerçək anlayışları arasındakı fərq daha aydın görünsün və anlaşılsın deyə bəzi nümunələr göstərmək istəyirəm.
Məsələn, bir ana və atadan yarandığımız həqiqətdir. Amma valideynlərimiz üçün işlətdiyimiz “yaxşı/pis”, “kafi/qeyri-kafi”… kimi qiymətləndirmələr isə bizə görə gerçəklərdir və həqiqət olduğu anlamına gəlməz. Bu anlayışlar arasındakı fərqi göstərmək üçün başqa bir nümunəyə nəzər salaq. Qadın və ya kişi olduğumuz həqiqətdir. Ancaq necə bir kişi və ya qadın olduğumuz isə hər kəsə görə dəyişə biləcək gerçəklərdir. İnsan həyatda gerçək kimliyini-həqiqətini tapmaq üçün, özünü aldatdığı saxta gerçəklərdən qaçmaq üçün mövcuddur. Biz həqiqət və gerçək kəlmələrini eyni mənada işlədirik və aradakı fərqi görməkdə çətinlik çəkirik. Eyni şəkildə duyğu və hiss kəlmələrini də eyni mənada işlədirik. Burada da diqqət yetirilməsi vacib olan bir məqam var. Hiss təməldə olan, duyğu isə onun əsasında formalaşdırılandır. Hiss təbii olaraq mövcuddur, duyğu isə sonradan qazanılandır. Zərərli duyğulardan olan “əsəb”ə nəzər salaq. Əsəb, birincili (primer) hiss deyil. Əsl hiss, “çarəsizlik” hissidir. Özünü çarəsiz hiss edən insan əsəbləşir. Beləcə biz əsl təməl hiss olan çarəsizliyin fərqinə varmadan o şəxsi əsəbi insan kimi qiymətləndiririk. Ən acınacaqlı hal isə həmin şəxsin öz çarəsizliyinə yox, hirsinə əhəmiyyət verməsidir. Əksər hallarda, insanlar alt seqmentə, əsas olana görə yox, görünən (ikincili-seconder) duyğulara görə qiymətləndirilir. Həqiqətə doğru getmədiyimiz, özü, özəyi tapmadığımız müddətdə görünən duyğuları həll etməyə çalışdıqca. sadəcə vaxt itkisinə məruz qalırıq. Çünki həqiqətdən uzağıq. Buna görə də qazanılmış, formalaşdırılmış, özdən uzaq, özü örtməyə çalışan “duyğu” ilə həqiqətdə var olan, təməl anlayış olan “hiss”i fərqləndirmək lazımdır. Duyğuları düşüncə sistemləri də yarada bilər. Düşüncələrimiz eyni hiss üzərindən istər müsbət, istərsə də mənfi duyğular yarada bilər. Duyğu qazanılmış vəziyyətdir və öyrənilə biləndir. Hisslər isə təməldəki əsl anlayışlardır. Ancaq adətən, əhəmiyyət verilmir və ya duyğularla üzəri örtülür. Duyğu, hissi örtə bilər, amma yox edə bilməz. Həmçinin, fərqinə varmadığımız müddətcə narahat edə və hər an üzə çıxa bilər. Hiss eyni zamanda metafizik anlayışdır.
İstər hisslərin, istərsə də duyğuların öz qıcıqları, dalğaları var. Bu qıcıqlar, dalğalar bədənimizin müəyyən nahiyələrində toplanır və rezonans verir (dalğaların üst-üstə düşərək toplanması). Hisslərimiz bədənimizin qəbul edəbiləcəyi qədər qıcıq yaradır. Bu qıcıq sayı çox ola bilər. Amma təbiidir və sağlamlığa zərər yetirmir. Duyğuların qıcıqları isə təbiilikdən uzaqdır və uzun müddət çox sayda qıcıq olması bədənin qıcıq qəbul edəbilmək ritmi ilə üst-üstə düşməyən nəticələrə gətirib çıxara bilər. Biz qısa formada buna “qazanılmış xəstəliklər” deyirik. Bu “qazanılmış xəstəliklər” düşüncə gücü ilə yaranmış psixoloji problemlərdir və bədənin cavab verə bilmək bacarığına uyğun olmayan qıcıqlara verdiyi reaksiyadır. Adətən, biz bunun səbəbini anlaya bilmirik. Səbəb isə çox sadədir. Anlamağa, anlam verməyə çalışdığımız üçün anlamırıq. Anlam qazandırmaq zehnin işidir və zehin anlaya bilsəydi dərk edərdi. Burada isə “anlamaq” yox, “hissetmək” lazımdır. Daha yaxşı anlaşılsın deyə bir nümunəyə nəzər yetirək.”Yazığı gəlmək” duyğu yaratmaqdır və fayda verməyə də bilər. Hiss edə bilmək isə qarşılaşdığımız vəziyyəti eyniylə “yaşaya bilmək”dir. Qısası, hiss etmək, o şeyi yaşaya bilməkdir. Burada empatidən (qarşındakını anlamaq) daha fərqli bir vəziyyət meydana çıxır. Belə ki, empatidə duyğu işbirliyi olsa da,yenə müəyyən dərəcədə “anlamlandırmaq ” istəyi var. “Hiss edə bilmək” xüsusiyyətimiz isə heç bir anlam verməyə çalışmadan bütün hisslərinlə “o olabilmək” halıdır. Bunun isə zehinlə əldə edilə bilinməsi mümkün deyil. Çünki zehnimizdə böyük bir senzura mövcuddur. Bu senzura vasitəsilə, məlumatlar sanki, zehnimizin filtr sistemindən keçir və beləcə məlumatlar qəlibləndirilir. Çünki zehnin anlaya biləcəyi qəliblər var və o məcburən məlumatları bu qəliblərə salmağa ehtiyac duyur. Zehnin işi anlamaqdır. Ancaq hiss edəbilmədiyiniz bir məlumatı nə anlamaq, nə də dərk etmək mümkündür. Dərk etmək sanki tənlik həll etmək kimidir.
Zehin bərabərsizliyi bərabərlik halına salmaq üçün doğru məchulu tapmalıdır. Halbuki, zehnimizin sahib olduğu parametrlər duyğu və düşüncələrimiz üçün keçərlidir. “Hiss” isə zehnimizin parametrlərinə sığmayan anlayışdır. Buna görə də zehnimizin aldığı nəticə, hər dəfə ya artıq ya da əksik çıxar. 2 ilə 2 ni topladığınızda hər zaman nəticə 4 alinar. Çünki biz əlimizdəkilərin 2 və 2 olduğunu zənn edirik. Hisslərimizə yetişsək, əlimizdəkilərin sadəcə 2 və 2 olmadığını anlayarıq. Bədənimiz şüuraltında mövcud olan məlumatları bilir. Şüur isə bundan xəbərsizdir. Şüur olanları sadəcə görünənlərə görə qiymətləndirir. Şüur sadəcə gördüyünü dərk edir. Aysberqin suyun altında qalan hissəsini nəzərə almayan gəmi qəzaya doğru getdiyinin fərqində olmaz. Şüur hər dəfə “2+2=4” deyir və inadkarlıqla bu qərarının üzərində durur. Həqiqət isə hiss edilməyi səbrlə və səssizcə gözləyir. Bədənimiz suallarına cavab tapmalı olduğumuz şüuraltının binasıdır. Daşıdığı məlumatlardan xəbərdar olsa da onları dərk etməyə çalışmaz. Çünki dərk etmək zehnin, şüurun işidir. Zehnimizin isə bir şüarı var:
– Nə qədər qarışıq və çətindirsə, o qədər qiymətlidir.
Hazırladı: Murad Xəlilli
