Qırx ildən uzun bir müddətdir dərslərində Marksizmi izah edən, ictimai hərəkatlara aktiv olaraq dəstək verən, tanınmış ictimai alim David Harvey “Sərmayənin Sərhədləri və Antikapitalist Hərəkat” başlıqlı seminarında kapitalizmin dinamik quruluşunu vurğulayır və mübarizənin əhatəli yanaşmayla mümkün olacağını söyləyir.
“Kapitalizm ilə mübarizə edəcəksənsə kapital yəni sərmayə nədir bilməlisən” deyir Harvey, “Problemi həll etmək istəyirsənsə əvvəl problemin nə olduğunu anlayacaqsan və sonra təyin edəcəksən” deyə əlavə edir.
Sərmayə nədir? Harvey, bu sualı Marksın dünyagörüşüylə cavablayır. Marks sistemdəki dövrlərə baxmağı təklif etməkdədir. Klassik pul-iş güc-istehsal-əmtəə axışını təhlil edir. Pul sərmayəsi öz dövrünə malikdir. İstehsal və iş qüvvəsi sərmayəsinin öz dövrü vardır. Eyni şəkildə ticari məhsulların da öz dövrü mövcuddur. Bu üç dövr iç-içə keçmiş, bir-birlərinə bağlı bir quruluşa malikdir. Məsələn, pul dövrü olmadan istehsal və ticari məhsul dövrləri işləya bilməz. Bənzər şəkildə istehsal dövrü pul və ticari məhsul dövrlərinə bağlıdır.
Yenidən “sərmayə nədir” sualına dönsək, sərmayə puldurmu? Xeyr, Marksa görə pul sərmayə deyil. İş qüvvəsi sərmayədirmi? Marks yenə xeyr deyir çünki pul ilə iş qüvvəsi dəyişimi bir çox cəmiyyətdə minlərlə ildir onsuz da edilməkdədir. Ticari istehsaldırmı? Marks yenə xeyr deyir, çünki ticari məhsullar bazarlarda mübadilə edilə bilər. Marksa görə kapitalizmdə sərmayə, xidmət dəyərinin istehsalıdır. Buna görə, antikapitalist hərəkatın vəzifəsi “xidmət dəyəri istehsalını” dayandırmaq olmalıdır.
Niyə kapitalizmə qarşı olmalıyıq?
Bir çox adam kapitalizmin işçini istismar etdiyini söyləyir. Amma işçilər başqa cəmiyyətlərdə fərqli zamanlarda istismar edilmişlər. Sərmayənin əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti dinamik olmasıdır. Sistem davamlı yeni bir şey yaratmaqdadır. Cib telefonlarınızı, ipadlarinizi buraxıb, Orta Çağdakı kimi yaşamaq istəyərsinizmi? Kapitalizm fərqli bir dünya yaratmışdır və yaratdığı hər şey pisdir deyə bilmərik. Bu səbəblə kapitalizm ilə mübarizədə istehlakı pisləyərək inqilab edə bilmərik.
Harveyə görə, kapitalist əleyhdarı arqument, sistemin davamlı böyümə ehtiyacı üstünə qurulmalıdır. Çünki sərmayə yaşaya bilmək üçün davamlı artmalı, böyüməlidir. Böyüməzsə, qazanc yox deməkdir və yox olar. Bu səbəblə, sistem cəmi xidmət dəyərini davamlı böyütməyə və qatlayaraq artırmağa çalışar. Ortalama illik böyümə sürəti təxminən yüzdə üçdür. Bu nisbət, bəlkə 18-ci əsrdə problem olmazdı. Lakin bu gün önümüzdəki 100 il üçün yüzdə üç böyümə nisbəti hədəfləsək bu ciddi problemlər yaradacaq. Burada Harvey davamlı iqtisadi böyümənin qeyri-mümkünlüyünü göstərərək sərmayənin də bir sərhədi olduğunu xatırladar. Bu nöqtədə “Böyümənin Sərhədləri” kitabına göndərmə etmədən keçmək olmaz. David Harveyin nəzərdə tutduqlarının, Donella və Dennis Meadows ilə bir qrup MIT-li alim tərəfindən 1972-ci ildə nəşr olunan məşhur “Böyümənin Sərhədləri” kitabında izah edilən fikirləri tamamladığını düşünmək olar. “Böyümənin Sərhədləri”, istehsal və əhalinin davamlı olaraq artmasının, fiziki sərhədləri olan dünyamızda mümkün olmadığını izah edir. Harvey də sərmayənin söykəndiyi davamlı böyümə hədəfinin qeyri-mümkünlüyünü söyləyir. Harveyin Marksın “Capital”ından yola çıxaraq kapitalizm ilə mübarizə üçün meydana gətirdiyi düsturun təməl dayağı olan iqtisadi böyümə əleyhdarlığı, Nicholas Georgescu-Roegenin iqtisadi kiçilmə və Herman Daly’s sabit iqtisadiyyat yanaşmalarına paralleldir.
Harveyin vurğuladığı bir başqa gerçək, son 30 ildə, gerçək istehsala gedərək daha az, fiktiv sərmayəyə daha çox sərmayə qoyulmasıdır. Fiktiv bazarlarda gerçək sərmayə yoxdur. Karbon bazarlarında alınıb satılan karbon səhmlər fiktiv sərmayəyə gözəl bir nümunədir. Maddi sistemdəki varlıqların şişirildiyinə də toxunan Harvey, spekulyativ hərəkətlərin artdığını vurğulayır. Bu inkişafların bir nəticəsi fövqəladə ölçüdə gəlir bərabərsizliyi yaratmasıdır. Məsələn; New Yorkda əhalinin yarısı ildə 30 min dolların altında qazanarkən eyni şəhərdə spekulyativ fondları idarə edənlərin adam başı illik gəlirləri 3 milyard dollar ətrafındadır.
Harvey siyasi gücü iqtisadi gücə bağlayır. Seçkiləri qazanan milli iradə kimi görünsə də əslində pul, yəni sərmayədir. ABŞ-da da sərmayə hər iki partiyanı idarə edir. Böyük pul eyni zamanda hüquq sistemini də idarə edir. Bu sistem günümüzün ciddi problemləri olan;
– Gedərək artan ədalətsiz gəlir dağılımı,
– Təbiətin pozulmasından qaynaqlı problemlər,
– Sonsuza qədər ildə yüzdə üç böyümə nisbətinin yaradacağı nəticələrlə əsla üzləşməz.
Marks iç-içə keçmiş pul, istehsal və iş qüvvəsi dövrlərinin idarəsini lazımlı hesab edir. İdarə, pulun təbiətinin, əmtəələşdirmə və iş qüvvəsinin təşkilatı mövzularında köklü bir çevrilmə ilə mümkündür. Harveyə görə kapitalist əleyhdarları bu mövzularla maraqlanmalıdır. Çıxarmaq üçün istehsal, saxlamaq üçün təcrübə etməkdən imtina edilməlidir.
Kapitalist əleyhdarı mübarizə uzun bir müddətdir və heç olmasa bir qurşaq sonra tamamlana bilər. Bu müddət ərzində yaxşı və pis olaraq təsnif etdiyimiz istehsallar olacaq və nə yaxşıdır nə pisdir müzakirə edilməyə başlanacaq. Bu an bir çox məhsul önümüzə hazır gəlir və fiziki olaraq bunlar harada, necə çıxarılır bilmirik. Bu səbəblə o tələbələrinə “Yediyin nahar necə çıxarılır?”, “İstifadə etdiyin şəkər haradan gəlir?”, “Dişlədiyin alma haradan, necə gəlir?” suallarını soruşduğunu izah etdi.
Kapitalizm ilə mübarizə edə bilmək üçün, kapitalizmin ölçülərini və qurub inkişaf etdirdiyi, bəsləyib böyütməyə davam etdiyi sistemi doğru oxumağa çalışmalıyıq. Bunun üçün atılacaq ilk addım, gündəlik həyatımızda üzərində heç düşünmədən istehlak etdiyimiz məhsul və qidalarla əlaqədar “harada və necə çıxarılır” suallarına cavab axtarmaq və “yaxşı istehsal” ilə “pis istehsal”ı təyin etməyə çalışmaqdır.
Hazırladı: Müşviq Osmanlı
