TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİ HAQQINDA YANLIŞ BİLİNƏNLƏR

“Biz kölə etdiyimiz heyvanlarla bərabər olduğumuzu qəbul edə bilmirik.” Çarlz Darvin

İstər yarandığı dövrdə, istərsə də günümüzdə Darvin və yaratdığı Təkamül nəzəriyyəsi bir çox insan tərəfindən, xüsusilə də dindarlar tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb və kifayət qədər tənqid olunub. Adətən bu etirazlar zamanı Təkamül nəzəriyyəsinin yanlış olduğunu bildirmək üçün müxtəlif suallar verilir və bir çox fikirlər səsləndirilir.Ən acınacaqlı hal isə odur ki, bu etirazların əksəriyyəti onun nəzəriyyəsi haqqında olan məlumatsızlıqdan yaranır. Hal-hazırda bir çox insan tərəfindən Təkamül nəzəriyyəsi haqqında yanlış bilinən fikirlərə aşağıda aydınlıq gətirməyə çalışacağam:

TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİ – ADINDAN GÖRÜNDÜYÜ KİMİ NƏZƏRİYYƏDİR.
SÜBUT OLUNA BİLMƏYİB FİKRİ DOĞRUDURMU?

Bununla bağlı fikir bildirməzdən öncə fərziyyə, nəzəriyyə və qanun arasındakı fərqi bilməliyik.

FƏRZİYYƏLƏR – Ətrafımızda baş verən hadisələri izah etmək üçün yaratdığımız müvəqqəti, dəyişilməyə və inkar olunmağa son dərəcə açıq olan fikirlərdir.
NƏZƏRİYYƏLƏR – Fərziyyələr elmi olaraq xüsusi fikirlərdir. Bu fərziyyələr təcrübədən keçirildikdən sonra daha ümumi açıqlamalar əldə edilə bilər. Belə ümumi açıqlamalara isə nəzəriyyə deyilir.
QANUNLAR (Elmi həqiqətlər) – Fərziyyələri dəfələrlə təcrübədən keçirib, hər dəfə eyni nəticəyə gəldikdən sonra, artıq nəticəsinin dəyişməyəcəyi, sabit qalacağı anlaşılan təbiət qanunlarıdır.
Yazılanlardan göründüyü kimi nəzəriyyə fərziyyə ilə qanun arasında əlaqə yaradan elmi vasitə və müəyyən bir keçid dövrüdür. Elmdə “bu nədir?” sualını verdiyimiz zaman sadəcə həqiqəti öyrənirik. “Necə?” və “niyə?” sualları isə bizə o həqiqətin səbəbini və haqqında daha təfərrüatlı məlumatları çatdırar. Qısacası fərziyyələr həqiqətin inşasında, nəzəriyyələr isə açıqlanmasında istifadə olunur. Təkamül qanundur (həqiqətdir). Təkamül nəzəriyyəsi isə bu elmi qanunu açıqlayan elmi vasitədir. Bütün canlıların hüceyrədən təşkil olunması qanununu (həqiqətini) izah edən Hüceyrə nəzəriyyəsi kimi.

Bütün bunlara baxmayaraq elmdə nəinki hər hansı fərziyyə və ya nəzəriyyənin,hətta heç bir qanunun belə dəyisməyəcəyi və dayanıqlığı sığortalanmayıb. Çünki elm istənilən halda dəyişilməyə və yeniliklərə açıqdır.

TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİNİN YANLIŞ OLDUĞU SÜBUT OLUNUBMU?
Son yüz il ərzində təkamülü dəstəkləyən 200000-dən çox məqalə yayımlanıb. Bu məqalələrdə təkamülü təsdiqləyən milyonlarla sübut yer alıb. Bugünə qədər Təkamül nəzəriyyəsini inkar etdirəcək bir elmi məqalə belə yoxdur. Baxmayaraq ki, bir çox elm adamı təkamülü təsdiqləmək deyil, əksinə yanlış olduğunu sübut etməyə çalışmışdır. Təkamül nəzəriyyəsinin yanlış olduğunu sübut etmək böyük bir nailiyyət olacağı üçün bu işi həyata keçirən elm adamı Nobel mükafatı ilə təltif olunacaq. Hər hansı elm adamının bu mükafatdan vaz keçəcəyi inandırıcı görünmür.
Eyni zamanda əlavə etmək yerinə düşərdi ki, adətən insanlar Təkamül nəzəriyyəsinə elmlə deyil dinlə qarşı çıxırlar. Amma unutmaq lazım deyil ki, elmi faktlar dinlə deyil, məhz digər elmi faktlarla inkar edilə bilər. Bununla yanaşı, Darvin daim onu dinin əleyhinə çıxmaqda günahlandıranlara, eyni zamanda elm və din qarşıdurması yaradanlara etiraz olaraq:

– “Bir insan həm Tanrıya, həm də təkamül fikrinə inana bilər. Bundan şübhələnmək mənə axmaqlıq kimi gəlir.”

“Ən zidd fikirləri müdafiə etdiyim zamanlarda belə, Tanrının varlığını inkar edən ateist olmadım.” -kimi fikirlər bildirmişdir.

TƏKAMÜL MÜŞAHİDƏ EDİLƏ BİLMİR?
Bu həqiqətə nə qədər göz yumsaq da, təkamül bir çox təcrübələrlə, müşahidələrlə və arxeoloji tapıntılarla sübut olunub. Hətta Təkamül nəzəriyyəsi hal-hazırda elmdə mövcud olan ən güclü nəzəriyyələrdən biri sayılır. Bu gücü isə 2 əsr keçməsinə baxmayaraq hələ də davam edə bilməsindən alır. Hal-hazırda siz bu sətirləri oxuduqda belə həm sizin bədəninizdə, həm də təbiətdə təkamül makro və mikro səviyyələrdə getməyə davam edir.

TƏKAMÜL BİR ANDA YARANMANI TƏSDİQLƏYİR?
Bu da ən çox edilən səhvlərdəndir. Çünki təkamül anlıq deyil, uzun müddətlik prosesdir. Kainat daim dəyişməkdədir. Yer kürəsi də kainatın bir parçası olaraq dəyişir və planet olaraq müxtəlif geoloji dövrlərdən keçir. Dəyişməz olan heç bir şey yoxdur. Bütün canlılar da kainatla, eyni zamanda Yer kürəsiylə birlikdə dəyişir və bu dəyişmə müəyyən bir zaman alır. Təbiətdə heç bir mürəkkəb quruluş anidən yaranmır. Mütləq şəkildə sadə bir başlanğıcdan başlayıb, müəyyən müddət ərzində fərqlənmə və seçmə mexanizmləriylə təkamülə uğrayaraq mərhələli şəkildə mürəkkəb quruluş əldə edir.

TƏKAMÜL BÜTÜNLÜKLƏ ŞANS VƏ YA TƏSADÜFDÜRMÜ?
Təbii ki, canlıların təkamülündə təsadüfün də rolu var. Amma təkamüldə təsadüfdən başqa da kifayət qədər təkan verici faktorlar var. Bəzi fərqlilik mexanizmləri canlılara yararlı və yararsız xüsusiyyətlər qazandırır. Yararlı xüsusiyyətlər əldə edən canlılar mühitə daha yaxşı uyğunlaşır və həyatda qalır. Yararsız xüsusiyyət qazananlarsa məhv olur. Bu şans deyil. Məsələn, həşəratlara qarşı dərmanlanmış mətbəxdə o dərmanlara qarşı immuniteti formalaşan canlılar həyatda qalacaq. İmmuniteti formalaşmayan həşəratlar isə məhv olacaq. Bu da təbii seçməyə bariz nümunədir. Təbiətdə şanslı olan və ya güclü olan deyil, daha yaxşı uyğunlaşa bilən qazanır. Havaya bir daş atıldığı zaman onun yerə düşməsi şans deyil, təbiət qanunudur. Eləcə də təbiətdə hansı canlının həyatda qalması şans yox təbii seçmə qanunu ilə müəyyən olunur.

İNSANLAR MEYMUNDAN YARANDISA NIYƏ İNDİKİ MEYMUNLAR İNSANA ÇEVRİLMİR?
İlk öncə onu demək yerinə düşər ki, Darvin “insanlar meymundan yaranıb” yox “insanlar və meymunlar eyni başlanğıcdan inkişaf edən şaxələrdir” fikrini bildirmişdir.

İnsanın təkamülü digər canlılarda olduğu kimi hal-hazırda da davam etməkdədir. Bundan milyonlarla il sonra necə bir canlıya çevriləcəyimiz məlum deyil. Amma təbiətin qanunları dəyişmədiyi müddətdə təkamülümüz qaçınılmazdır. Eyni şəkildə meymunlar və digər canlılar da dəyişməkdədir. Ancaq biz bunu görə bilmirik. Canlıların fiziki dəyişiklikləri makrotəkamül, genetik dəyişiklikləri isə mikrotəkamül ilə öyrənilir. Təkamül genlərdə, yəni mikrotəkamül ilə başlayır və fiziki dəyişikliklərlə, yəni makrotəkamül ilə davam edir. Makrotəkamülü hiss etməməyimizin səbəbi ömrümüzün bu dəyişiklikləri hiss etməyəcək qədər qısa olmasıdır. Biz qitələrin hərəkətini və iqlim dəyişikliklərini də anlıq hiss edə bilmirik, amma geoloji və metereoloji məlumatlarla bu yavaş gedən proseslər haqqında məlumatımız olur. Eynilə makrotəkamülün gec baş verən dəyişikliklərini də arxeoloji tapıntılar və laborator təcrübələrin nəticələri ilə öyrənə bilərik.

TƏKAMÜL HAQQINDA FİKİRLƏRİ İLK DƏFƏ DARVİN ORTAYA ATDI?
Təkamül haqqında düşüncələr b. e. ə 6-cı yüzilliyə qədər gedib çıxır. B. e. ə 6-cı yüzillikdə Anaksimander, sonralar Heraklit və b. e. ə 5-ci yüzillikdə Empedokl təkamül haqqında fikirlərə sahib olmuşdur. Ancaq Aristotel və Platonun yaradılışçı fikirlərinin sürətlə yayılması bu alimlərin təkamül haqqında olan fikirlərinə kölgə salmışdır. Təkamülü sistematik şəkildə ələ alıb ona elm xüsusiyyəti qazandıran Jan Baptist Lamark, Çarlz Layel, Erasmus Darvin(Çarlz Darvinin babası) kimi bir sıra bioloqların da müxtəlif fikirlərinin və kəşflərinin olduğu məlumdur.
Robert Ceymson – “evolution”(təkamül) terminini ilk işlədən şəxs olub.
Alfred Uolles – Darvin ilə eyni dövrdə oxşar təcrübələr aparıb eyni nəticələrə gəlib. Təbii seçmə nəzəriyyəsi bu iki böyük şəxsiyyətin şərəfinə Darvin – Uolles nəzəriyyəsi olaraq işlənir.
Təkamül haqqında kitab yayımlandıqdan 10 il sonra elm adamlarının demək olar ki, əksəriyyəti təkamül fikrini qəbul etmişdi.

İNSANDA TƏKAMÜLLƏ ƏLAQƏLİ HEÇ BİR ƏLAMƏTİN OLMAMASI FİKRİ DOĞRUDURMU?
Genlər həyatın kodlarıdır. DNT araşdırıldığı zaman təkamüllə əlaqəli bir çox faktlar üzə çıxır. Bəs mikrosəviyyədə deyil, makrosəviyyədə baxsaq və adi gözlə müşahidə etdiyimiz zaman insan bədənində təkamüllə bağlı olan əlamətlərə rast gələ bilərikmi?
Bədənimizdəki rudiment(qalıq) orqanlara və atavizmlərə(əcdadların əlamətləri) nəzər yetirsək bunu asanlıqla görə bilərik. Rudiment orqanlar özü də 3 qrupa ayrılır:
1.Tam yox olanlar
2. Bədənimizdə olan və fəaliyyət göstərməyənlər
3. Yeni funksiya əldə edənlər

Hal-hazırda insan bədənində 100-ə qədər rudimentin olması aşkar edilmişdir. Aşağıda onlardan bəzilərinə nəzər yetirək:
Appendiks (kor bağırsağın soxulcanabənzər çıxıntısı) – Təkamüldə əsasən bitki tərkibli qidalarla qidalandığımız üçün sellülozanı həzm etmək kimi funksiyası olan bu orqan, sonralar bitki tərkibli qidaların qida rasionumuzda azalması nəticəsində rudiment şəklə düşüb. Ancaq sonralar bu orqanın həzm sisteminin müdafiəsində rol oynadığı məlum olmuşdur.
Ağıl dişləri – Bitki tərkibli qidadan ət tərkibli qidaya keçməyimiz və beynimizin inkişafı ilə əlaqədar kiçilən çənə quruluşumuzda rudiment şəklə düşüblər. Adətən yuxarı və aşağıda, sağ və solda 1 ədəd olmaqla cəmi 4 ağıl dişi olur. Bəzi insanlarda ağıl dişi ümumiyyətlə formalaşmır. Bəzilərində isə formalaşır amma çıxmır. Eyni zamanda cəmi 1 və ya 2 ağıl dişinə rast gəlinən hallar da məlumdur. Bu say dəyişkənliyi (variasiya) özü də təkamülün bir sübutudur.
Büzdüm sümükləri – Ağacda yaşayan əcdadlarımızda quyruğun bitişdiyi nahiyyədir. Təqribən bundan 22 milyon il öncə insana başlanğıc verən şaxənin həyat tərzi ilə əlaqəli olaraq quyruq öz funksiyasını itirmiş və zaman keçdikcə yox olmuşdur. Quyruq öz tərkibindəki sümüklərlə birlikdə yox olsa da onun birləşdiyi nahiyyədəki sümüklər rudiment olaraq qalmışdır.
Üçüncü göz qapağı – Sürünənlərdə su altında görməni təmin edən, bizdə isə heç bir funksiya yerinə yetirməyən göz qapağıdır.
Qulaq seyvanı əzələləri – Əcdadlarımızda qulaqları hərəkət etdirib səsə doğru istiqamətləndirən əzələlərdir. İnsanda isə bu əzələlər rudiment halda qalmışdır.
Musculus plantaris (ayaqaltı əzələsi) – Əşyaları tutmaqda ayaqlarını da əlləri kimi istifadə edən əcdadlarımızdan bizə qalmış və insanda demək olar ki, fəaliyyət göstərməyən əzələdir. Hətta insanların 9%-də bu əzələ ümumiyyətlə olmur.
Saxta genlər – Bütün canlıların genomunda müxtəlif miqdarda rast gəlinən fəaliyyətsiz genlərdir.
Tüklərin ürpənməsi – Tüklü əcdadlarımızda mövcud olmuş reflektor prosesdir.

Bəzən insanlar əcdadlarının müxtəlif əlamətləriylə,yəni atavizmlərlə doğulması halları da məlumdur. Atavizmlərə misal olaraq quyruğun olması, sıx tük örtüyü və çoxməməliliyi göstərmək olar.

1884-cü ildən bu yana 23 quyruqlu uşaq doğulması ilə bağlı məlumat var.

TƏKAMÜLÜN BAŞ VERMƏSİ ÜÇÜN MİLYONLARLA İL LAZIMDIRMI?
Təkamülü müşahidə etmək üçün birdən daha çox nəsil lazımdır. Əgər canlı növünün ömrü qısadırsa, o zaman fiziki dəyişiklikləri (makrotəkamül) də daha asan şəkildə müşahidə etmək mümkündür. Təbii ki, təkamülün daha asan müşahidə edilməsi üçün laborator təcrübələrin aparılması lazımdır. Lenski və Endler təcrübələrində istifadə olunan canlıların nəsli olduqca qısa müddətli olduğu üçün, hər dəyişən nəsil ilə birlikdə dəyişiklik (variasiya) artdığına görə illər ərzində təkamülü müşahidə etmək mümkün olmuşdur.
Məlumat olaraq deyək ki, bəzi bakteriyalar 20 dəqiqədən bir bölünərək çoxalır. Bu müddət bəzi viruslarda daha da qısadır. İnsanda ortalama nəsil törətmə müddəti 20-30 il olduğu üçün ondakı təkamülü hiss etmek olmur. Nə qədər çox nəsli müşahidə etsək təkamülü o qədər asanlıqla görə bilərik.

BÜTÜN MUTASİYALAR ZƏRƏRLİDİRMİ?
Bu fikir mutasiyaların təkamüldə əhəmiyyətli rola sahib olduğu üçün ortaya atılmış uydurma iddialardan biridir. Belə ki, mutasiyaların böyük bir qismi (90%) zərərli mutasiyalardır. Yerdə qalan hissəsi isə təsirsizdir(neytral). Zərərli mutasiyaların miqdarı növdən aslı olaraq dəyişir. Neytral və ya neytrala yaxın mutasiyalar uzun müddətdə, mərhələli şəkildə təsir edərək növə fayda verə bilər. Digər qısa müddətə böyük dəyişikliklər yaradan mutasiyalar adətən zərərlidir və ölümcül olur. Neytral mutasiyalar mühitin və digər mutasiyaların təsiri ilə yararlı və ya yararsız xüsusiyyət əldə edə bilir. Belə olan halda mutasiyalar sıçrayışlarla deyil, uzun zaman ərzində, mərhələli və canlının uyğunlaşacağı şəkildə dəyişikliklər yaradır. Beləcə, mutasiyanın zərərli təsirlərini heçə və ya çox aza endirmək mümkündür.

ARA KEÇİD FORMALARI YOXDUR?

Qısacası ara keçid formaları, dəyişən növlərin dəyişmə mərhələlərinə uyğun canlılardır. Təkamülə qarşı olan insanların tez-tez işlətdikləri fikirlərdən biri də budur ki, ara keçid canlıları yoxdur. Belə düşünən insanlara Riçard Davkinsin verdiyi cavaba nəzər yetirək:

– Bu insanların “ara keçid canlıları yoxdur” deməsinin səbəbi, onların ara keçid canlıları haqqında qəribə düşüncələrə sahib olmasından qaynaqlanır. Bir timsahla yer sincabını göstərib “bunlar arasında ara keçid canlısı yoxdur” deyirlər. Onlar arasında ara keçid canlısı niyə olmalıdır ki? Bu insanlar elə düşünürlər ki, ara keçid canlısı müasir dövrdə yaşayan iki müxtəlif canlının görünüşlərinin qarışığı şəklində görünməlidir. Əslində, ara keçid canlısı deyə bir şey yoxdur. Çünki, tapacağınız istənilən arxeoloji tapıntı bir “şey”lə digər “şey” arasında bir “şey” olacaq.

1861-ci ildə sürünənlər və quşlar arasında keçid forması olan və 150 milyon il əvvəl yaşamış arxeopteriksin daşlaşmış skeleti tapılmışdır.

Yəni ki, bütün canlılar ara keçid olmağa məhkumdur. Misal üçün, günümüzdə olan insan keçmiş əcdadı ilə gələcək nəsli arasında bir ara keçid canlısıdır. Qısacası, yaşamış və yaşayan hər bir canlı ara keçid canlısıdır.
Ara keçid formalarının arxeoloji tapıntılarının az olması isə normal haldır. Yaşamış və yaşamaqda olan milyonlarla canlı növündən çox az sayda arxeoloji qalıq məlumdur. Bu az sayda qalığın da az bir qismi ara keçid formalarına sübut olaraq göstərilə bilir.

TƏKAMÜL DÜZ BİR XƏTT BOYUNCA GEDİR?
Təbii ki, bu da təkamül haqqında səsləndirilən yanlış fikirlərdən biridir. Təkamül bir növdən başqa növə bir başa çevrilmir. Bir növdən başqa növə doğru gedən dəyişmədə bir neçə fərqli növ yaranır. Təkamül bir ağacdır. Tək bir növdən başlayan və hər yeni dəyişikliklərlə bərabər qarışıq, eyni zamanda inkisaf etmiş canlılara doğru gedən inkişaf ağacıdır.

Bütün bu yazılanlara baxdıqca açıq-aşkar görmək olur ki, bir çox insan adətən məlumatı olmadığı halda fikir bildirir. Sonda bu yazını Çarlz Darvinin belə şəxslərə ünvanladığı aşağıdakı fikriylə tamamlamaq istəyirəm:
– Cəhalət elmdən daha çox əminlik yaradır. Cahil insanlar az bilsə də, özünə olan əminliyi ilə elmin bəlkə də heçbir zaman həll edə bilməyəcəyi suallara gözəl səslənən cavablar verir.

Hazırladı: Murad Xəlilli

Beyenmeler

0 2

Rating: +44 (from 54 votes)

Murad Xəlilli

Fitret.az yazarı. Həkim.

RİÇARD DAVKİNSDƏN QIZINA MƏKTUB

Riçard Davkins bu məktubu 10 yaşı yenicə tamam olmuş qızına yazmışdı:

“Əziz qızım, artıq sənin 10 yaşın tamam olur, istərdim sənə bəzi vacib məsələlər barədə yazım. Heç nə vaxtsa özünə ətrafındakı hadisələrin necə baş verməsi barədə suallar vermisən? Məsələn, biz hardan bilirik ki, səmadan bizə iynə boyda görünən ulduzlar əslində Günəşin nəhəng kürələridir və bunlar çox uzaqdadırlar? Bəs yaxşı biz hardan bilirik ki, Yer Kürəsi bu ulduzların, Günəş sisteminin ətrafında fırlanır? Bütün bu sualların cavabı faktlara əsaslanır. Bəzən faktlar doğru olur. Buna görmək, eşitmək, hiss etmək və qoxulamaq daxildir. Kosmonavtlar yer kürəsindən qat-qat uzaqlara qalxaraq, buranın dairəvi olduğunu öz gözləriylə görmüşlər. Bəzən gözlərimiz bizə kömək edir. Gecələr ulduzlar səmada sayrışan bir əşya kimi görünür, amma biz ona teleskopla baxası olsaq, onun gözəl bir kürə – Venera planeti olduğunu görə bilərik. Görməklə, eşitməklə və ya hiss etməklə əşyaların öyrənilməsinə müşahidə deyilir. Amma faktlar heç də müşahidəyə əsaslanmır, müşahidələr isə faktlara əsaslanır. Əgər bir cinayət baş verirsə, bunu çox vaxt heç kim (qatil və öldürülən şəxdən başqa) görmür. Lakin dedektivlər bir neçə müşahidə aparmaqla cinayətkarın və ya şübhəlinin kim olduğunu öyrənə bilərlər. Əgər bir insanın barmaq izləri bıçağın üzərindəki barmaq izləriylə üst-üstə düşərsə, həmin şəxsin bu bıçağa toxunması artıq bir faktdır. Lakin bu heç də onun cinayət törətdiyini sübut eləmir. Amma bu digər faktların da əldə olunmasında bir ipucu olur. Bəzən dedektiv bütün faktları göz önünə gətirməklə cinayətkarın kim olduğunu bilir. Alimlər, dünya və kainat həqiqətlərini kəşf etməkdə mütəxəsis olanlar-bu detektivlərə bənzəyirlər. Onlar nəyin doğru olduğu barədə fikirlər söyləyirlər və bu fərziyyə adlanır. Sonra onlar öz-özlərinə deyirlər, Əgər bu doğrudan da həqiqətdirsə, biz gərək bu haqda düşünək və s. Bu, proqnoz adlanır. Məsələn, əgər dünya doğrudan da kürə şəklindədirsə, biz qabaqcadan proqnoz verə bilərik ki, yola düşəcək səyyah eyni istiqamətdə hərəkət edərsə, başladığı yerə gəlib çatdığını görəcək. Həkim sənin qızılcaya tutulduğunu bir dəfə baxmaqla bilməz. İlk öncə müayinə aparmaqla o, bunu təxmin edir ki, səndə qızılca ola bilər. Sonra o, öz-özünə deyir, əgər onda doğrudan da qızılca varsa, mən gərək buna yaxşı fikir verəm. Sonra o proqnozları tez nəzərdən keçirir, səndə ləkələr olub-olmadığına baxır, əlini alnına qoyur ki, görsün səndə qızdırma varmı, qulağını sinənə qoyur ki, eşitsin sən qızılcaya tutulan adam kimi xırıltı ilə nəfəs alırsanmı və s. Və o zaman həkim qərarında qəti olur və deyir: “Mən bu qızın qızılcaya tutulduğuna əminəm”. Bəzən qan analizi və rentgen kimi başqa sınaqlar da keçirməli olur və bunlar onun diaqnoz qoymasına kömək edir. Alimlərin dünyanı öyrənmək haqqında istifadə etdiyi faktlar mənim bu qısa məktubumda ifadə edəcəyimdən daha ağıllı və daha çətindir. Amma indi faktlardan danışmaq istəmirəm, çünki bu nəyəsə inanmaqda yaxşı səbəbdir. Və istəyirəm sənə nəyəsə inanmağın üç pis səbəbdən danışam, bunlar – “ənənə”, “hakimiyyət” və “ilham” dir. Birinci ənənələrdən danışım. Bir neçə ay bundan əvvəl bir televiziya kanalında 50 nəfər uşaq ilə müzakirə üçün getmişdim. Bu uşaqlar müxtəlif dini tərbiyə ilə böyümüş olduqları üçün müzakirəyə dəvət olunmuşdular. Onlardan bəziləri xristian tərbiyəsi, bəzisi yəhudi, müsəlman, hindu və başqa dini tərbiyə almışdılar. Aparıcı bir-bir uşaqlardan nəyə inandıqları barədə sual verdi. Onların söylədikləri cavablar mənim “ənənə” deyərkən nəyi nəzərdə tutduğumu açıqlayacaq. Onların inandıqlarının heç bir faktla əlaqəsi yoxdur. Onlar yalnız valideynlərinin, baba-nənələrinin inanclarını daşıyırlar və bu inanclar da heç bir məntiqi dəlilə əsaslanmır. Onlar belə deyirdilər: “Biz Hinduizmə inanırıq”, “Biz xristianıq və nəyəsə inanırıq” və s. Əlbəttə onlar müxtəlif şeylərə inandıqdan sonra bunlar heç vaxt doğru ola bilməz. Aparıcı da yəqin ki, bunu fikirləşirdi, lakin bu məsələdə uşaqlarla mübahisə etməyə cəhd etmirdi. Lakin bu heç də mənim demək istədiyim deyil. Mən sadəcə soruşmaq istəyirəm ki, onların inancları haradan qaynaqlanır? Bəli, bu ənənədir. Ənənə baba-nənədən onun uşaqlarına ötürülür, onlar da bunu öz uşaqlarına ötürürlər və beləcə nəsildən-nəsilə keçərək yaranır. Və yaxud kitablar vasitəsilə əsrlərlə nəsildən-nəslə keçərək yayılır. Ənənəvi inanclar demək olar ki, heç nədən yaranır; ola bilər ki, kimsə bu əfsanəni Tor və Zevs haqqında olan əfsanələr tək uydurub və insanları buna inandırıb. Və bu inanclar nəsildən-nəslə keçərək əsrlərlə qaldığından insanlar üçün vacib əhəmiyyət daşıyır. İnsanlar sadəcə əsrlərlə qaldığı üçün bunlara inanırlar və bu da ənənədir. Ənənənin bir pis xüsusiyyəti də odur ki, bu nağıllar neçə əsr bundan qabaq deyilməsinə baxmayaraq, onlar öz aktuallığını itirmirlər. Əgər sən hansısa bir hekayə uydursan və bu hekayə nəsildən-nəslə keçərək yayılsa, bu, heç də onun doğru olmasına dəlalət etmir. İngiltərədə bir çox insan ingiltərə kilsəsində xaç suyuna salınırlar, lakin bu, hələ xristian dininin bir hissəsidir. Xristian dininin rus ortodoksal, Roma katolik, Metodist kimi növləri vardır. Onların da inancları müxtəlifdir. Hələ yəhudilərlə müsəlmanları demirəm. Onların bir neçə təriqətləri var. Müxtəlif dinlərə inanan insanlar arasında dinləri arasında olan ziddiyyətlərə görə həmişə müharibə olmuşdur. Bəlkə sən elə düşünürsən ki, burada nəsə yaxşı səbəb var, yəni onlar öz inancları uğrunda müharibə aparırlar. Lakin onların inancları tamamilə ənənələrə əsaslanır. Gəl ənənəyə bir misalla baxaq. Roma katolikləri inanırlar ki, İsa Məsihin anası Məryəm ölməyib, cismi cənnətdədir. Başqa xristianlar isə bununla razılaşmır və deyirlər ki, Məryəm də digərləri kimi ölüb. Lakin elə dinlər də var ki, Roma Katoliklərində fərqli olaraq bu haqda danışmırlar, onu “cənnət kraliçası” adlandırmırlar. Məryəmin ölmədiyi və cisminin cənnətdə olması əfsanəsi köhnə söhbət deyil. Bibliyada onun necə və nə vaxt öldüyü haqqında yazılmayıb, orada yalnız onun adı çəkilb, vəssalam. Cisminin cənnətdə olması İsa Məsihin dövründə yaranmayıb. Əvvəlcə bu “Ağ Qar” hekayəsi kimi uydurulub və əsrlər ötdükcə bu ənənəyə çevrilib, insanlar buna ciddi yanaşmağa başlamışlar. Yalnız ona görə ki, bu bir neçə nəsldən keçərək yayılmışdır. Ənənələr nə qədər qədim olsa, insanların buna ciddi yanaşması bir o qədər artacaq. 1950-ci ildə Roma katolik kilsəsində bu əfsanə rəsmi şəkildə qeyd olunmuşdur. Lakin bir şey var ki, bu əvvəlki güvənini bir qədər itirmişdir, Məryəmin “ölüm”ündən 600 il sonra insanlar buna daha çox inanırdılar, nəinki 1950-ci ildə. Məktubun sonunda bu ənənə mövzusuna bir də qayıdacam və buna başqa mövqedən yanaşacam. Lakin ilk öncə nəyəsə inanmağın ikinci pis səbəbi olan hakimiyyət haqqında danışmaq istəyirəm. Hakimiyyət dedikdə, sənə nəyisə inandıran bir şəxs nəzərdə tutulur, sən nəyəsə inanırsan, çünki bu hansısa vacib status daşıyan biri tərəfindən söylənilib. Roma Katolik kilsəsində Roma Papası müqəddəs sayılır və insanlar inanırlar ki, o, düzgün olmalıdır, axı o, Papadır. İslam dininin bir təriqətində Ayətullah adlı saqqallı kişi müqəddəs sayılır. Gənc müsəlmanların çoxu cinayət törətmək üçün hazırlanırlar. Sadəcə ona görə ki, Ayətullah onlara fitva verib. Mən deyəndə ki, 1950-ci ildə Roma Katolik kilsəsində Məryəmin bədəninin cənnətdə olması barədə elan olundu, bu o deməkdir ki, 1950-ci ildə Papa insanları buna inandırdı. Məsələ bundanır ki, Papa bunun doğru olduğunu söylədi və beləliklə bu, belə qəbul olundu. Axı sən niyə Papanın dediyinə inanasan ki, və yaxud da insanların dediklərinə? Hal-hazırda Papa ardıcıllarına uşaqlarının olmasında limit qoyub və onlara bu limiti keçməyi qadağan edib. Əgər insanlar onun başçılığını qəbul edərsə, bu, çox pis nəticələnə bilər – böyük faciələrə, kütləvi aclıqlara, xəstəlik, müharibələrə səbəb olar. Əlbəttə, elmdə də belə şeylər var, kimsə nəyəsə sübut olaraq başqa birisinin fikrini söyləyir. Məsələn, mən heç vaxt öz gözlərimlə görməmişəm ki, işıq saniyədə 186 000 ml sürətlə hərəkət edir. Amma əvəzində kitabda bu haqqda oxumuşam deyə buna inanıram. Bu elə danışdığım “hakimiyyət”ə bənzəyir. Amma bu, ondan yaxşıdır, çünki bu kitabı yazan həmin hadisəni görüb və hər kəs bu yazılanları istədiyi vaxt sınaqdan keçirə bilər. Bu, çox rahatdır. Amma keşişlərdə Məryəmin bədəninin cənnətdə olmasına dair heç bir sübut-filan yoxdur. İnanmağın 3-cü pis səbəbi də “lham”dir. Əgər sən 1950-ci ildə Roma Papasından soruşsan ki, siz haradan bilirsiz ki, Məryəm cənnətdədir? O da çox güman ki, belə cavab verəcək: “Mənə ilham gəldi”. O sakit durur, tanrıya dua edir. Fikirləşir, fikirləşir və öz içinə dalır. Əgər hansısa dindarın içində həqiqətə bənzər nəsə varsa və bu heç bir dəlillə sübut olunmasa da, onlar bu iç hisslərini ilham adladırırlar. İçlərində ilham olduğunu iddia edən tək Papalar deyil. Dindarların çoxu belə deyir. Bu, onların inandıqlarına səbəbdir. Amma yaxşı səbəbdirmi? Məsələn təsəvvür elə, sənə deyirəm ki, itin ölüb. Sən məyus olacaqsan və güman ki, deyəcəksən “sən əminsən?”, “hardan bilirsən?”, “bu necə baş verdi?” və s. İndi də təsəvvür elə ki, mən belə cavab verirəm. “Doğrusu mən bilmirəm ki, it ölüb, buna mənim sübutum yoxdur, amma içimdə bir hiss mənə deyir ki, o ölüb”. Sən yəqin ki, səni qorxutduğum üçün mənə acıqlanacaqsan, çünki özün bilirsən ki, itin ölməsinə inanmaq üçün bu heç də yaxşı səbəb deyil. Sənə sübut lazımdır. Düzdür, bəzən içimizdə bir hiss yaranır ki, filan şey baş verəcək, bu, bəzən doğru, bəzən də səhv çıxır. Nəyəsə qarşı, hər insanın müxtəlif hissləri olur, bəs biz haradan bilək ki, onlardan hansı doğrudur. İtin öldüyünə inanmaq üçün ən yaxşı yol onu ölü görməkdir və ya qulağını ürəyinə dayayıb, nəfəs alıb-almadığını yoxlamaq, yaxud da onun öldüyünü görən bir adamdan bunu eşitməkdir. İnsanlar bəzən deyir ki, sən öz hislərinə inanmalısan, yoxsa heç vaxt rahatlıq tapmarsan, şübhələnərsən ki, “Mənim həyat yoldaşım məni doğrudanmı sevir?”. Lakin bu, yaxşı arqument deyil. Kimsənin səni sevməsi üçün minlərlə səbəb ola bilər. Gün ərzində səninlə birgə olan səni sevə bilər, sən bunu görür və buna inanmaq üçün bir neçə sübut əldə edirsən. Bu iç hiss heç də yaxşı deyil, keşişlər bunu ilham adlandırır. Xarici hisslər də var ki, sən onun gözünə baxırsan, səsindəki mərhəməti, sevgini sezirsən, budur sübut. Bəzən insanların içlərində güclü bir hiss olur ki, bu heç bir dəlilə əsaslanmasa da, onlar həmin adamın onu sevdiyinə əmindirlər.

Məsələn, elə bir insan olur ki, onlar elə zənn edirlər ki, hansısa məşhur fil ulduzu onu sevir, amma həmin məşhur onu heç görməyib də. İnsan düşündüklərinə bənzəyir. İç hissin doğru olması üçün dəlil lazımdır, yoxsa sən ona inana bilməzsən. Bəli, elmdə də bu var, lakin bu, səni axtarış etməyə, bunun doğru olmasına dair faktlar tapmağa sövq edir. Alim bir ideyanın doğruluğuna inanmaq üçün ürəyini danmalıdır. Amma özlüyündə bu nəyəsə inanmaq üçün heç də tutarlı səbəb deyil. Bununla yenə də sən vaxtını səmərəli keçirmək, hansısa eksperiment aparmaq, buna sübut tapmaq üçün yaxşıdır. Alimlər yalnız ideya əldə etmək üçün iç hisslərindən istifadə edirlər. Sənə söz vermişdim ki, ənənə mövzusuna bir də qayıdacam və buna başqa mövqedən yanaşacam. İstəyirəm ki, ənənələrin bizə niyə bu qədər vacib olduğunu izah edim. Bütün heyvanlar yaşamaq üçün yaradılıblar. Şirlər Afrika düzənliklərində yaşamaq üçün yaranıblar. Çay xərçəngləri təmiz suda yaxşı yaşamaq üçün yaranıblar, eləcə də istaqrozlar duzlu suda yaşamaq üçün yaranıblar. İnsanlar da, heyvanlar da yaxşı yaşamaq üçün yaranıblar. Biz şir və istaqrozları özümüz ovlamırıq, onu kimdənsə satın alırıq, həmin adamlar da kimdənsə satın almışdır. Biz insan dənizində üzürük. Balığın suda yaşaması üçün qəlsəməyə ehtiyacı olduğu kimi, insanların da başqaları ilə ünsiyyət qurması üçün ağıla ehtiyacı vardır. Dəniz kimi insanlar da çətindir. Onları öyrənmək bir dili öyrənmək qədər çətindir. Sən ingiliscə, dostunsa almanca danışır. Siz bir-birinizi daha yaxşı anlamaq üçün ortaq dildən istifadə etməli olursuz. Dillər də ənənə nəticəsində əsrlərlə keçərək yayılmışdır. Başqa yolu da yoxdur. İngiltərədə Pepe itə verilən addır, almaniyada isə ona “ein Hund” deyirlər. Lakin bu adlar Pepe almaniyada, “ein Hund” isə ingiltərədə it adı kimi işlənə bilməz. İnsan ümmanında yaxşı “üzmək” üçün uşaq gərək ölkəsinin dilini və başqa şeyləri öyrənsin və belə nəticəyə gəlmək olar ki, uşaqlar suçəkən kağızlar kimi ənənəvi məlumatları özlərinə hopdurular (Yadda saxla ənənəvi məlumatlar da baba-nənədən, valideynlərdən keçərək yayılır). Uşaq ənənəvi məlumatları öyrənmək üçün beyni ağ kağız kimi olmalıdır. Və uşağa bu ənənələrdən hansının yaxşı, hansının pis olması kimi seçimlər verilmir. Təəssüf ki, bu belədir. Lakin başqa əlac da yoxdur, çünki uşaqlar ənənəvi məlumatları çox yaxşı bilməli, yaşlı insanların onlara öyrətdiyi şeylərə inanmalı, yaşlıların nəyin doğru, nəyin yalnış olması barədə söylədiklərinə əməl etməlidirlər. Düzdür, yaşlıların söylədiklərinin bəzisi həqiqətə uyğundur, yəni faktlara əsaslanır, ya da ən azından ağıllı səslənir. Lakin onlardan bəziləri də çox axmaqcasına və ədəbsizdir. Uşaqları bu şeylərə inandırmaqdan saxlamaq lazımdır. Amma nə etməli? Bəs yaxşı uşaqlar böyüyəndə nə edirlər? Əlbəttə, onlara öyrədilənlərin hamısını bir-bir gələcək nəsillərə öyrədirlər. Və bütün bunlar hətta yalnış olsalar da, getdikcə ciddi əhəmiyyət daşıyır. Və onlar əbədi olaraq davam eləyir. Bəs bu dinlərdə də varmı? Tanrının və ya tanrıların olmasına, Cənnətə, Məryəmin ölmədiyinə, İsa Məsihin atasının insan olmamasına, duaların yerinə yetirilməsinə, şərabın qana çevrilməsinə və.s kimi inanclar heç bir məntiqi dəlilə əsaslanmır. Bununla belə insanlar buna inanır. Ola bilsin, bu inanclar, onlara çox kiçik yaşlarında, hələ heç bir şey başa düşmədikləri vaxtlarda öyrədilib deyə belədir. Milyonlarla insanın inancları da müxtəlifdir, çünki onlar hərəsi bir cür tərbiyə alıb, müxtəlif şeylər eşidiblər. Müsəlman uşaqları xristianlardan fərqli sözlər eşidib və onlar elə böyüdülüb ki, onlara öyrədilən şeylərin doğru olduğuna qəti şəkildə əmindirlər. Xristian kilsələri arasında da müxtəliflik var. Onların təbliğ etdikləri də fərqlidir. Və maraqlısı budur ki, onlar yalnız özlərinin doğru olduğunu, qalanlarının isə yalnış olduğuna inanırlar. Müxtəlif şeylərə inansalar da bu eyni səbəbdən baş verir, necə ki, sən ingiliscə, digəri isə almanca danışırsa bu da elədir. Hər iki dil olduqları ölkələrdə əsas dildir. Lakin dinlər barədə bunu demək olmaz, çünki dinlər bir-birinə zidd nəsnələrin doğru olduğunu söyləyir, məsələn Katolik kilsəsi Məryəmin ölmədiyini, Protestant kilsəsi isə öldüyünü iddia edir. Bəs biz nə edirik? Sən hələ balacasan, 10 yaşın təzəcə tamam olub, heç nə edə bilmərsən. Amma sən buna ən azından cəhd edə bilərsən. Nə vaxtsa kimsə sənə vacib bir şey söyləyəndə öz-özündən soruş: “Bu məntiqi görünürmü, buna sübut varmı? Və yaxud insanlar buna ənənə, hakimiyyət, vəhyə görə inanırlar?” Əgər kimsə sənə desə ki, filan şey düzdür, sən onlardan soruş: “Sizin buna sübutunuz varmı?” Əgər onlar sənə tutarlı bir cavab verə bilməsələr, ümid edirəm ki, sən onların dediklərinə inanmazdan əvvəl yaxşı-yaxşı düşünəcəksən.
Səni sevən atan.