Milet məktəbi (M.ə 7 əsr)-Fales, Anaksimandr, Heraklit, Anaksaqor
Kainatın hansı maddədən yarandığını araşdırdılar. Fales su, Heraklit atəş dedi. Elmi inkişafına da yol açan bir maraq anlayışı inkişaf etdirdilər. Həqiqətlər yığıb fərziyyə çıxarmaq və bunları sınamaq bu filosofların fikirlərindən törəmişdir.
Sokrat Öncəsi Fəlsəfə (M.ə. 7-5 əsr)-Empedokl, Parmenid, Zenon, Evklid, Pifaqor
Bu mütəfəkkirlər şeylərin özüylə maraqlandılar. Birlik və çoxluq haqqında fikirlər inşa etdilər. Zaman və hərəkət nəzəriyyəsi (Zenon), məntiq və riyaziyyat nəzəriyyəsi (Evklid və Pifaqor) əhəmiyyətlidir. Parmenidin birlik və Pifaqorun riyaziyyat düşüncələri Platonun formalar fikrinə təsir etmişdir.
Şərq Fəlsəfəsi (M.ə. 6 -5 əsr)-Lao-Tse, Konfutsi, Budda
Konfutsi haqq, ədalət, cəmiyyət və davranışlar haqqında bürokrat gözüylə əsərlər vermişdir. Budda-işıqlanmış adam- həyatın bir sinə gərmək olduğunu, bu ağrını aşmaq (nirvana ) üçün həddindən artıq uclardan çəkinmək lazım olduğunu söylədi. Lao-Tse hər şeyin altındakı həqiqəti axtardı. Tao-yol-adlı anlayışı keçmiş, gələcək və ətraf mühit kimi ünsürlərlə uyğun yaşamağı nəsihət edər.
Böyük üçlük (M.ə. 5 -4 əsr)-Sokrat, Platon, Aristotel
En böyük üç filosof olaraq xatırlanırlar . Söylədikləri bu gün də fəlsəfənin mərkəzindədir. “Böyük üçlük” deyə adlandırıla bilərlər. Platon Sokratın şagirdi; Aristotel də Platonun şagirdidir. Sokrat insanlarla söhbət edərək onların həyatı sorğulamasını təmin edirdi, buna da doğurtma deyirdi. Fəlsəfəni bir həyat yolu olaraq gördü. Bir şey yazmadı, amma dövlətə qarşı duruşu çox filosofa dərindən təsir etdi. Onunla əlaqədar məlumatların çoxunu Platon dialoqlar halında yazmışdır. Platon “Akademiya” adlı qərbdəki ilk yüksək təhsil mərkəzini quraraq yüzlərlə filosofun yetişməsini təmin etdi. Formalar nəzəriyyəsi maddi dünyanın ideyaların bir əksi olduğunu söyləyər. Bilgi bir xatırlamadır. Gerçək, ideal formaların təzahürüdür. Aristotelə bilginin ən böyük çalışanı deyilə bilər. Biologiya, etika, məntiq, metafizik və s. bütün elmlərin inkişafına gətirib çıxarmışdır. O da ” Kollec” adlı ali təhsil mərkəzini qurmuşdur. İlk məntıqçı və bioloq olaraq təyin olunar. Xristian, İslam, Naturalist ya da Materialist kimi çox müxtəlif fəlsəfi anlayışlarda adı keçər. Platonun formalar nəzəriyyəsini naturalist baxımdan şərh etmişdir.
Hedonizm (M.ə. .4 əsr)-Epikür
Həzzçı əxlaq sistemini inkişaf etdirdi. Zövq ən yaxşı şeydir dedi. Zövqün keyfiyyəti miqdardan daha əhəmiyyətlidir dedi. Atomçu bir anlayışa sahib idi. Hər şeyin görünməz parçacıqlardan yarandığını yazdı. Epiküristlər sərhədsiz dünyalar-qalaktikalar-olduğuna inanırdılar.
Stoacılar (M.ə. 3-4 əsr)-Zenon, Epiktet, Mark Aurelio
Stoa Zenonun dərs verdiyi heyyətə verilən addır. Dünyanın tanrı tərəfindən qoyulan sarsılmaz qanunlarla idarəsinə inanarlar. Hər şey bir səbəblə olar. İlahi qanunlara uyğunlaşma həyatın məqsədi olmalıdır. Tanrı bir uyğunlaşma yaratmaq məqsədini güdür.
Septiklər -Şübhəçilər (M.ə. 5 M.s. 2 əsr)-Timon, Antisfen, Sektus Empirik
Var olan bütün fikirləri tənqid amacındaydılar. Bütün doqma və doktrinaları rədd etdilər. Heç bir şey tam olaraq bilinə bilməz. Şübhə ağılın ən müdafiə olunan yanıdır. Empirizm və elmi üsulun doğumunu təmin etmişlər.
Kiniklər (M.ə. 4 M.s. 6 əsr)-Dioqen
Zövqlər təbii deyil və zərərlidir. İnsanın özünü tərbiyə etməsi tək yoldur. Doqmalardan və fərziyyələrdən uzaq dayanmaq lazımdır. Fərdi ehtiraslar, zənginlik, şöhrət pis şeylərdir. İnsanı sürüyən, iştaha bağlı impulsların aradan qaldırılması lazımdır. Həyat sadə bir şəkildə sürdürülürsə anlamlandırıla və dözülə bilinən olar.
Orta Çağ Fəlsəfəsi (M.s. 6 -15 əsr)-İbn Rüşd, İbn Meymun, İbni Sina, Dante, Dun Skot
Rasionalizmə möhkəm bağlılıq vardır. Bu dövr Xristian fəlsəfəsi və İslam Fəlsəfəsi ilə formalaşır. Ümumiyyətlə tanrı oxlu bir fəlsəfə vardır. Tanrı elm və əxlaqın səbəbi-nəticəsi olaraq xarakterizə edilmişdir. Var oluşa və ilahi dizaynlara şərhlər gətirildi. Səbəb axtarmanın insanlığı tək başına qurtaramayacağı müdafiə olundu.
Böyük Elmi Addımlar (15-17 əsr)-Bekon, Kopernik, Kepler, Qalileo
Köhnə düşüncələr nəzərdən keçirildi. Ptolomeyin dünya mərkəzli kainat fikri Kopernik tərəfindən tənqid olundu. Onun Günəş mərkəzli sistem və göy hərəkətləri haqqındakı şərhləri kilsəyə zidd idi. Bütün dünyanın içində olduğu ruh halı bu astronomik səylələr dəyişdirildi. Kepler bunu riyaziyyat təməllərə dayandırdı . Qalileo riyaziyyat və elmi birləşdirərək yeni elmi fikirlər ortaya qoydu. Teleskopu ilk dəfə istifadə etdi. Kopernikin fikirlərinin doğruluğunu sübut etdi. Francis Bekon elmin atalarından biridir. Vəkil və yazar olmasına və bir kəşf belə etməməsinə baxmayaraq induktiv metoda səs gətirdi. Bilginin müşahidə və təcrübə ilə işlənməsini müdafiə etdi. Skolastisizmin tam əksinə olan fikirləri müasir fəlsəfəyə yol açdı.
Müasir Fəlsəfənin Doğuşu (17-18 əsr)-Hobbes, Dekart, Nyuton
XVII əsr və sonrası Bekon və Qalileonun açdığı yoldan gedən Hobbes kimi mütəfəkkirlər formalaşdı . “Elmlərin elmi” ya da öncül bilgi qurulmağa çalışıldı. Beləliklə təbiət , insan və cəmiyyət bilgisinə fəlsəfə ilə yaxınlaşıldı. Maddi kainatın varlığın hərəkəti olduğu Hobbes tərəfindən müdafiə olundu. Hobbes “Levifan” adlı kitabında avtoritar rəhbərliyi müdafiə etmişdir. Həyatın yorucu, acı, tək və qısa olduğunu söyləmişdir. Müasir fəlsəfənin atası olaraq xarakterizə edilən Dekart isə şübhəçiliyin binasını inşa etmişdir. Yalnız özünün düşündüyündən şübhə etməmişdir. Qalan hər şey şübhəlidir. “Düşünürəm o halda varam” cümləsi ilə tanınan filosof rasionalizmi bu günlərə daşıyan düşüncələrə malikdir. Riyaziyyat və metafizikaya əhəmiyyətli qatqılarda olmuşdur. Nyuton isə fizikanı elmləşdirən adamdır. Klassik fizikanın qanunlarını qeydə keçirmişdir. Kainatın işləyişi baxımından filosofların böyük bir köməkçisi olmuşdur. Onun fizikanı qaydalaşdırdığı kimi, daha sonra İmmanuel Kant fəlsəfənin qanunlarını meydana gətirməyə çalışacaq.
Müasir Fəlsəfənin əsasları (17- 19 əsr)- Spinoza, Leybniz, Lokk, Berkli, Yum , Russo, Kant
Spinoza və Leybniz, Dekartın “Kartezyen dualizmi” adını verdiyi düşüncədən təsirləndi. Öz metafizik sistemlərini meydana gətirdilər. Dekart, Spinoza və Leybniz yaxşılıq xəttli bir tanrı düşünmüşdülər. Spinoza kainatın təşəkkülü ilə tanrını bir tutdu. Panteizmin bu dövrdəki mərkəzidir deyilə bilər. Deus Sive Natura-Yəni “tanrı ya da təbiət” cümləsi ilə tanınır. İkisi bir-birinin yerinə istifadə edilə bilər. Leybniz “Monadoloji” adlı işiylə tanınır. Monad adını verdiyi metafizik vahidlərin maddəni meydana gətirdiyini söyləyir. Zehni və ya fiziki hər şeyin Monad adını verdiyi birimlərlə meydana gəldiyini söyləyir. Bunlar bölünə bilməz . Kainatdakı dəyişmələr də hər Monadın işinə görə formalaşır. Şeylər-hadisələr yalnız tanrının müdaxiləsi asılıdır. Con Lokk, Bekon təcrübəsi ilə Dekartın şübhəçiliyini birləşdirdi. Fəlsəfəni problem həll etmə vasitəsi olaraq təyin etdi. İnsanın boş bir lövhə kimi doğulduğunu hər şeyin təcrübədən gəldiyini söylədi. Corc Berkli adlı yepiskop isə maddənin yalnız zehinin bir təmsili olduğunu söylədi. Berkli Lokka ,David Yum da Berkliyə qarşı çıxdı. Şübhəçiliyin bilgi və gerçək yolunda var sayıla biləcək ən əhəmiyyətli nöqtə olduğunu söylədi. Kantı yuxudan oyandırdı. Russo etik və siyasi fəlsəfə ilə maraqlandı. “Cəmiyyət müqaviləsi”, “Etiraflar” kimi işlərində insanın “yaxşı” olaraq doğulduğunu və cəmiyyətin onu pozduğunu söylədi. İmmanuel Kant fəlsəfə tarixində ən çox başa düşülməyə çalışılan adamdır. Çox adama görə ən fəlsəfi sualları o soruşmuşdur. Dekart, Spinoza və Leybnizin Rasionalizmi ilə Lokk, Berkli və Yumun təcrübəsini eyni məxrəcə gətirmişdir. Ziddiyyəti eyni fəlsəfədə birləşdirdi. “Saf ağılın tənqidi” adlı işində ifadə etdiyi kimi: “Gerçəklər ( numenlər ) bilinməz, görünənlər ( fenomenlər ) isə qanunlarla idarə olunur və bilinə bilər.” Bilginin duyğudan gəlmədiyini müdafiə etdi. Davamlılıq, lazımlılıq, bilgi kimi anlayışların bizə birləşmiş bir dünya bilgisini verdiyini, əxlaqi hərəkətlərin “vəzifə duyğusu ” ilə formalaşdığını söylədi
Kant Sonrası mütəfəkkirlər (19 əsr)-Şopenhaur, Hegel, Marks
Şopenhaur gerçəyin itələyici gücünün ” istək” olduğunu söylədi. Ona görə həqiqəti anlamaq üçün içəri baxmalıyıq , çölə deyil. Yəni kainatın xarici ya da ruh kimi sirrlərini deyil, özümüzü araşdırmalıyıq. Ona görə bütün insanlıq məşğuliyyət boşunadır. Həyatın dərmanı ” Vaz keçməkdir “. Hegel tez, antitez, sintez üçləməsini məşhur hala gətirdi. Tanrı və ağıl birliyini müdafiə etdi. Dövləti ən yüksək əxlaqi təşkilat olaraq təyin etdi. Karl Marks Hegelin diyalektindən yola çıxaraq sinif qarşıdurmasını təsvir etdi . Marks, Siyasi fəlsəfənin və siyasətin ən məşhur adıdır. Kapitalist-idarə olunan iqtisadi bərabərsizliyi və sənayeləşən cəmiyyətin görünüşünü ən yaxşı o izah etdi.
Humanist Fəlsəfə – Modern Elmin Doğuşu (19-20 əsr)-Komte, JS Mill, Darvin
Komteni ümumiyyətlə pozitivist fəlsəfə ilə əlaqələndirilər . Metafizikanı mənasız görən bu fəlsəfəyə görə elmi metod problemlərin həllində yeganə yoldur . İnsanın sorğulamalarına müşahidə və təcrübə ilə cavab verilə bilər. “İnsanlıq Dini” dediyi bir fakt ilə dünyəvi bir anlayış gətirməyə çalışdı. JS. Mill ondan təsirləndi. “Azadlıq Üzərinə” adlı çalışması ifadə və qadın azadlıqları üzərinə baş əsəridir. Bioloq Darvin “Növlərin Mənşəyi” adlı işiylə insanlıq qəbulunu kökdən dəyişdirmişdir. Təkamül və təbii seçimə fikirləri tarixi təsir edən ciddi addımlardandır .
Nihilizm – Eqzistansiyalizm (19-20 əsr)-Kyerkeqor , Heydeqqer, Nitşe, Dostoevski, Kafka, Hesse
XIX və XX əsr varoluşçularına görə var olmaq özdən əvvəl gəlir. Kyerkeqor düşüncənin qurucusu olaraq məşhurlaşar. Qorxu və titrəmə insanı var olması fərq etməyə sürüyər. Heydeqqerə görə ölüm fikri bir heçlik hissi meydana gətirər , insanlar təbii olmayan vərdişlərə sığınaraq azad iradələrini tərk etmək istəyərlər. “Biz özəlliklə təkik ” deyər. Dünyaya tək gəlib tək getməkdəyik. Nihil-Latınca ” heç” həqiqətə dair bəyanları rədd edən, doğru ya da səhvə inanmayan düşüncəyə verilən addır. Nitşe, “Güc İstənci”-də Nihilizmin köklərini izah etmişdir. Kölə və əfəndi əxlaqını izah etmiş, ikisinin ayrimlarini ifadə etmişdir. Xristianların kölə əxlaqına sahib olduğunu , insanlığın əzik tərəfini təmsil etdiyini söyləyər. Gerçək və fakt deyə bir şey yoxdur. Bunlar bir şərhdir. İnsanlığın tək ümidi “Üstinsan”-a çatmaq və dini aşmaq olmalıdır.
Mənbə: www.dmy.info
Hazırladı: Vüsaləddin Rüstəmov
VN:F [1.9.16_1159]
Rating: +14 (from 14 votes)
Fitret.az idarəçisi. Mühəndis. Fikir və düşüncə yazıçısı.
- Sayt ünvanı
Təbiət ilə insan arasina çəkilən qalın xətt, təbiət elmləri ilə cəmiyyət elmlərini, sadəcə mövzu etibarı ilə deyil, metod etibarı ilə də fərqli hücrələrə həbs etdi. Təbii ki, hər biri öz aralarında ayrıldıqca ayrıldılar. İnsan məlumatı üzərinə əvvəl binalar sonra müəssisələr tikildi və ancaq buralarda ixtisas arxasından qaçan mütəxəssilər, daha az şey haqqında get-gedə daha çox şey bilən, sonunda heç haqqında hər şeyi bilən kadrlar halına gəldilər.