Türkcədə ilk olaraq “Kutadqu Bilik” adlı əsərdə keçər. Filosof adlandırmasını istifadə edən ilk adam Pifaqordur. Pifaqor filosof sözlüyünü “sorğulayıb tapmağa çalışan” mənasında istifadə edirdi. Bundan əvvəl filosoflar müdrik, alim kimi sözlərlə çağırılırdı . İlk filosofun Miletli Fales (mö. 624-546) olduğu fərz edilir. Tarix boyunca müdrik kəslərə filosof sözü deyilmişdir . Elm adamları XVIII əsrə qədər “təbiət filosofları” olaraq xatırlanmışdır. “Filosof ” hər hansı bir mövzuda düşüncələrin kənarını araşdıran, sorğulayan, arxa pərdəsini tapmağa çalışan kəslərə yaraşdırılan bir ünvan olmuşdur. Filosof adını istifadə edən ilk kəslər Yunanlı müdrikləridir . Qərb Anadolu, Trakya və Mora yarımadası ətrafında istifadə edilməyə başlanan ad gedərək bütün dünyaya yayıldı. Yunan mədəniyyəti üzərinə yüksələn Roma İmperatorluğu baş faktor idi. Siseronun yazılarında filosof, fəlsəfə və Yunanlılar haqqında tez-tez oxuyuruq.
Fəlsəfənin başladığı tarix olaraq milad öncəsi VI yüz illiyi deyilər. Budda, Konfutsi və Fales bu əsrdə yaşamışdır. Fales (mö.624 – 546) özünə filosof demirdi, amma sonradan ilk filosof sayıldı. Qautama Budda (mö. 563-483) hələ də qərbdə təsiri davam edən, daha çox müdrikliklə xatırlanan bir bilgindir. Konfutsi (mö.551 – 479) isə əhəmiyyəti sonradan aydın olan bir düşünürdür. Üçünün eyni anda yaşadığı bu zaman başlanğıc qəbul edilsə də, sonradan fəlsəfə adını alan bu müdriklik hərəkəti daha köhnələrə uzanmaqdadır. Hər şeyin bir təsiri və bir reaksiyası olduğu kimi fəlsəfənin də səbəbləri var. Fəlsəfə, Kantın dediyi kimi boş zamanı olan yunanlar tərəfindənmi icad edilmişdir? Bəlkə sistematik olması Yunanlılardandır, ancaq müdriklik, sorğulama, maraq etmə insanın köhnə zamanlarına qədər çatar. Aristotelin dediyi kimi: “insan təbii olaraq bilmək istər” Fəlsəfədə təbii bir yan olmalıdır. Bir şey fəlsəfəyə səbəb olmuşdur.
Fəlsəfə nəyə reaksiya göstərmişdir? Filosof, müdrik, alim deyilən kəslərin xüsusiyyətləri nələrdir? Filosoflara baxdığımızda, izdihamların arxasına düşdüyü gündəlik həvəslərdən və maddi zövqlərdən təmizlənmiş, xilas olmuş kəslər görərik. Ehtiras yalnız sorğulamalarında vardır. Əksəriyyətin və kütlənin etdiyini, yaşamaq üçün yox etməyi etməzlər. Şərq alimlərinin çoxu bir canlını incidərəm deyə bir yerə getməz, bəzi paxlalı və tərəvəzlər xaric bir şey belə yeməzdilər. Qərbdə da filosofluq, xalqa məsləhətçilik edən, dolanışığını müəllimlik və ya sadə işlərdən qarşılayan adama bərabər gəlirdi. Tarix boyunca bənzər xüsusiyyətlər yaraşdırılmış, yaşanmışdır. Bir şey daha yaraşdırılar – Qarşı çıxmaq. Filosof təbii olaraq sorğulamaq istər. Çünki müdriklik digərlərindən fərqli olmaqdır. Müdrikin yaxşı ya da pis olması bir yana, fərqli olması lazımlıdır.
Digər insanlardan fərqli olaraq filosof əzməz , istismar etməz . Ən başda müdriklik, filosofluq belə çıxmışdır. Sorğulanacaq bəzi şeylər vardır. Məsələn, insanın ən fundamental xüsusiyyətləri sorğulamağa dəyərdir. “Eqoizm” ən başda gəlir. İnsan çox eqoist olmalı ki , filosofda ən az olan xüsusiyyətlərdən biridir. Fəlsəfəni doğuran da filosofun bu eqoizmi fərq etməsidir. İnsanın özündən uydurub özün istədiyi kimi inanmasını axmaq sayan və tənqid edənlərə filosof deyilir. Ümumiyyətlə, insanın geri dönülməyəcək ölçüdə pozulduğunu söyləyən, xəbərdar edən, ölçülü olmağı tövsiyə edən kəslər filosofdur. Filosoflar ümumiyyətlə fikirləri adına bir hərəkətə keçməzlər. Yalnız söyləyərlər. Fəlsəfədə tətbiq mərhələsinə keçmək çox nadirdir. Platonun 2400 il əvvəl dediyi kimi “filosofların iqtidarı” heç mümkün olmamışdır. Çünki tətbiqə keçəcək bir şey yoxdur. Zorla fəlsəfə olmaz. İnsanlar olan yaxşılıqdan də soyuyarlar. Sokrat kimi “doğurtma üsulu” tətbiq olunur. Sokrat bazarda xalqa söhbət edir, fəlsəfə edirdi. Cavabları vermək yerinə müzakirə, insanlara ip ucları verərək özləri üçün kəşf təmin edirdi. Beləliklə, filosof həm özünə, insanlığa fayda təmin edirdi, həm də ətrafdakı bütün varlıq aləminə fərqli baxış bucaqlarından yaxınlaşa bilirdi.
Lüdviq Vigtenşteyn bütün filosofları suyu bulandırmaqda” günahlandırmış, fəlsəfə etmək yerinə əməli işlərdə çalışmağı öyüdləmişdir . Marks, filosofları yalnız tədqiq edərək tənqid etmişdi. Steven Hokinq kimi fiziklər fəlsəfənin öldüyünü və elmlərlə yarışamadığını söyləmişdi. Bir çox filosof və alim fəlsəfəni və filosofları tənqid etmişdi. Fəlsəfəni öldürdüyünü söyləyən bir çox insan vardı. Təəssüf ki, bütün bu şəxslər olmasa da fəlsəfə dediyimiz fəaliyyət qalacaqdır. İnsanlıq belə yox olsa, fəlsəfə şübhəsiz vardır. Lüğətlərə baxmayıb, ümumən tənqid edən bir fəlsəfə anlayışını göz önünə alsaq, kainatda hər zaman fəlsəfi bir istiqamət olduğunu görərik. Filosof insanın pis yanını fərq edib dəhşətə düşən, sonrasında fəlsəfi sorğulamalar edən insanların ümumi adıdır.
Toro gözəl deyirdi:
“Filosof olmaq heç də, sadəcə olaraq zərif fikirlərə malik olmaq, hətta bir məktəb yaratmaq da deyildir. Bu, müdrikliyi sevmək və onun diqtəsinə uyğun bir şəkildə sadəliyin, özgürlüyün, alicənablığın və etibarın mücəssəməsi olan bir həyatı yaşamaqdır. Əgər biz təkcə müdrikliyi tapa bilsə idik, əmin ola bilərdik ki, digər şeylər də bizimki olardı.”
Bekon bizə belə bir nəsihət veridi:
“Əvvəlcə öz ağlının yaxşı tərəflərini axtar, belə olduğu halda qalan şeylər ya öz-özünə təmin olunacaq, ya da onların itkisini heç duymayacaqsan.”
Mənbə: www.dmy.info; “Fəlsəfi hekayətlər” Uill Dürant
Hazırladı: Vüsaləddin Rüstəmov
