ARTUR ŞOPENAUER- “HAQLI ÇIXMA SƏNƏTİ” NİN, “SON HİYLƏ” Sİ.

Artur Şopenauer (  1788 –  1860)- Alman  filosofu, yazar və təlimçi. Şopenauer, alman fəlsəfə dünyasındakı ilklərdəndir.

1831-ci ildə, “Eristik dialektika- haqlı çıxma sənəti” kitabı yayımlanıb. Şopenauer bu əsərində, mübahisə və müzakirə vaxtı istifadə olunan boş sözlərin, yersiz arqumentlərin iç üzünü, onları müdafiə edən tərzdə açıb sarkastik bir şəkildə oxucuya təqdim edir. Eristik dialektika, mübahisədə haqlı çıxmaq sənətidir, həqiqəti tapmaq sənəti deyil.

“SON HİYLƏ”:

Rəqibimizin üstün olduğunu görüb, haqsız çıxacağımızı görəndə bu işi şəxsiləşdirərək, təhqir, hörmətsizlik və zor gücə müraciət edə bilərik. Şəxsiləşdirmək, mübahisə mövzusundan yayınaraq (çünki, o oyun onsuz da uduzulub ) rəqibin şəxsiyyətinə hücum etməkdir. Bunu ad hominem arqumentasiyadan ayrımaq üçün ad personam olaraq adlandıraq. Argumentum ad hominem mövzu haqqında obyektiv mülahizədən uzaqlaşmaqla yanaşı, rəqibin bununla bağlı dediklərinə və qəbul etdiklərinə yönəlir. Halbuki, şəxsiləşdirmə edərkən, rəqibin keyfiyyətlərinə qarşı hücum edirik: Yaralayıcı, bədxah, alçaldıcı və kobud oluruq. Bu, mənəvi gücün madiyyata və yaxud heyvaniliyə müraciətidir. Fərdiləşdirmə çox sevilən bir üsuldur, çünki, hamı istifadə edə bilər və buna görə də çox istifadə olunur. Əsas problem, belə hücumlara qarşılıq verməyimizdir. Əgər biz də eyni üsuldan istifadə etsək, çox keçmədən özümüzü bir dava və ya duelin ortasında, ya da bir təhqir üstündə açılmış bir məhkəmədə görərik.
Bununla belə, özümüz şəxsiləşməsək, bunun bəs edəcəyini düşünmək, böyük bir səhv olardı. Çünki, sakit halda, rəqibimizə haqsız olduğunu, yəni, səhv mühakimə etdiyini və səhv düşündüyünü göstərsək ( bütün dialektik qələbələrdə görünən bir vəziyyət), ona təhqirlə verəcəyimiz bir cavabdan daha pis təsir edəcək və əsəbiləşdirəcək. Niyə? Çünki, Hobbs demişdir: 
“Bütün zövq və sevinclər, insanın özünü onlarla müqayisə edərək, üstün görəcəyi başqa insanların mövcudiyyətinə bağlıdır.”
     Heç bir şey kibirdən əhəmiyyətli deyil və heç bir yara, insanın canını qürurun yaralanması qədər ağrıtmır. “Şərəf, həyatdan daha vacibdir.” kimi sözlər də bundan qaynaqlanır. Kibrimizin mövcudiyyəti insanın özünü başqaları ilə müqayisə etməsindən asılıdır. Bu müqayisə hər baxımdan edilə bilər, amma xüsusilə mənəvi, zehni güc sahəsində əhəmiyyətlidir. Buna görə də, ən təsirli və sərt halda, mübahisələrdə zühur edir. Mübahisə zamanı məğlub olanın özünə haqsızlıq etməsə də əsəbiləşməsi və son çarə olaraq bu hiyləyə əl atması məhz bu səbədəndir. Belə bir şeydən yalnız nəzakətlə xilas olmağımız mümkün deyil. Amma, tamamilə soyuqqanlı olamaq çox kömək edir. Rəqib, məsələni şəxsiyyətə bağlamağa başlayanda sakitcə bunun mübahisənin mövzusu ilə əlaqəsi olmadığını deyirik və dərhal əsas məsələyə qayıdaraq təhqirlərinə məhəl qoymadan rəqibin fikrinin yalnış olduğunu sübut etməyə davam edirik. Lap, Femistoklun (Afina sərkərdə ), Evribiada ( Spartalı sərkərdə) dediyi kimi: “Vur məni, amma dinlə!” Amma , əlbəttə, bu hamının edə biləcəyi bir şey deyil.
 Ona görə də, ən etibarlı əks-tədbir, Aristotelin “Mözvular” əsərinin son hisəsində göstərdiyi kimidir:

Hər qabağına çıxan adamla mübahisə etmə.

 Təkcə yaxşı tanıdığın, axmaq şeyləri müdafiə etməyəcək qədər dərrakəli və utanılacaq vəziyyətə düşməyəcəyini bildiyin adamlarla mübahisə et.

Nüfuzunun diktə etdiklərinə görə deyil, səbəblərə, əsaslara söykənərək mübahisə etməyi bilənlərlə mübahisə et.

Təqdim olunan səbəbləri dinləyib nəzərə alanlarla;

Reallığa dəyər verən, rəqibin ağzından belə olsa, yaxşı səbələri məmnuniyyətlə dinləyən və rəqibi, doğru sözlər belə deyəndə, yəni, özü haqsız olanda da bunu həzm edəcək qədər ədalət hissinə malik olanlarla münahisə et. 

Deməli, yüz adam içində müzakirəyə layiq bir nəfər belə çətin çıxır. Qalanı isə, qoy nə istəsələr, onu danışsınlar, çünki, sarsaqlıq, insani bir hüquqdur; Volterin dediyini də xatırlayaq: Sülh həqiqətdən daha qiymətlidir; və bir ərəb atalar sözü: “susqunluq ağacının meyvəsi sülhdür“
      Əslində, ağıl və düşüncələrin qarşılaşması, toqquşması şəklində mübahisə, çox vaxt qarşılıqlı fayda verir. Öz fikirlərimizi düzəltməyə, yeni fikirlər istehsal etməyə imkan verir. Amma, bunun üçün mübahisə edən tərəflərin bilik və zehin gücü baxımından bir-birinə olduqca yaxın səviyyədə olması lazımdır. Birinin məlumatı, əksikdirsə, hər şeyi anlaya bilməz, səviyyəli deyil. Zehin gücü kifayət deyilsə, bunun gətirdiyi qəzəb, onu saxtakarlığa, fırıldaqçılığa və nəzakətsizliyə sürükləyəcək.

Mənbə: Artur Şopenauer- “Eristik dialektika- haqlı çıxmaq sənəti” kitabı.
Hazırladı: Fidan Aslanova 

Fidan Aslanova

Fitret.az idarəçisi