ÖLÜM -Bir canlı varlığın (insan, heyvan və bitkinin) həyati fəaliyyətlərinin qəti olaraq sona çatması gərəkdir. Canlı varlıqların hər hansı bir toxumasının canlılığını itirməsinə də ölüm deyilir. Canlının ölümündən bəhs edilməsi üçün, həyati fəaliyyətlərin bir daha geri qazanılmaması şərti ilə sona çatmasıdır. Çünki boğulma, donma, zəhərlənmə təhlükəsi keçirən və ürəyi dayanan kəslərdə süni tənəffüs və ürək masajı edilərək, durmuş kimi görünən tənəffüs və qan dövranı funksiyalarının təkrar başladılması çox zaman mümkün olmaqdadır. O halda ürək və tənəffüsün bir müddət dayanması ölüm demək deyil.
Bioloji ölüm: Ölümdən əvvəl, qısa və ya uzun olmaq üzrə AGON adı verilən bir can çəkişmə dövrüdür. Bu dövrə, xronik xəstəliklərdə uzun, ani ölümlərdə isə qısa olur. Bu dövrədə, dövran və tənəffüs sistemlərində yaxşılaşması mümkün olmayan dəyişikliklər meydana gəlir. AGON dövrü bir neçə dəqiqədən, bir neçə günə qədər davam edə bilər. Bu dövrdəki bir şəxs, tam olaraq səssizlik və hərəkətsizlik içində olar, xarici xəbərdarlıqlara qarşı reaksiya çox azalmış və ya itmişdir. Bütün sistemlərin çalışması pozulmuşdur. Bəzən, pozuqluqlar düzələr kimi olur, şəxs özünü çox yaxşı hiss etdiyini belə söyləyə bilər. Bu vəziyyət, ölüm əvvəli görülməsi müvəqqəti bir yaxşılaşma halıdır. İlk əvvəl görmə, son olaraq eşitmə duyğusu itər. Gözlər yuxarı və xaricə tavana baxırmış kimi bir hal alır, göz bəbəkləri genişlənir. Göz ağı və göz kənarlarında yapışqan bir maye toplanır. Göz parlaqlığını itirər, arxaya doğru çökər. Reflekslər ortadan qalxar. Alından soyuq iri dənəli tərlə birlikdə son bir gözyaşı damlası gələ bilər, sanki ölüm hadisəsini yaşayan şəxs ağlayır kimi təsürat yaranar . Nəbz olduqca zəifləyər. Ürək səsləri çətinliklə və çox yüngül duyulur, əl və ayaqlar soyuyar, lakin şəxsin daxili hərarəti bəzən 42-43 ° dərəcəyə qədər yüksəlir və nəticədə ölüm vücuda gələr. Bəzi AGON vəziyyətlərində şüurla birlikdə zəka pozulmaz.
Ölümün birinci mərhələsi funksional, klinik dövrüdür. Bu dövrdə şəxsiyyət itər. Buna bitki mənşəli həyat deyilir. Bu zaman beynin kortikol fəaliyyəti dayanır, amma beyin sapı fəaliyyətləri davam edir. Yəni şəxs görməz, danışmaz, eşitməz, hərəkət edə bilməz, lakin dövran, tənəffüs və bəzi avtomatik hərəkətlər (həzm …) davam etməkdədir.
Ölümün ikinci mərhələsi isə hüceyrələrin ölümü və ya molekulyar ölüm dövrüdür.
Ürək nəqli əməliyyatlarından əvvəl klinik ölüm dövran, tənəffüs və sinirlə əlaqədar orqanların fəaliyyətlərinin son tapması şəklində qəbul edilirdi. Ürək nəqli əməliyyatlarından sonra ölümün tərifindəki fikir və araşdırmalar dəyişik bir istiqamət almış və nəticədə beyin ölümü termini ortaya çıxmışdır. Beyin ölümü, yəni klinik ölüm, beynin bütün fəaliyyətlərinin dayanması və bütün müalicələrə baxmayaraq geri dönməyəcək şəkildə kəsilməsidir. Bu ölümdə, dövran və tənəffüsü işlədən cihazlar çıxarılanda, tənəffüs və dövranın dayanmaları da əsasa alınmaqdadır. Beyin fəaliyyətinin dayanması, elektroansefologramda düz bir xəttin görülməsiylə aydın olur.
Ölüm diaqnozunun qoyulmasında müxtəlif metodlardan istifadə olunur. Həkimlər tərəfindən tətbiq edilən üsullar və ölüm əlamətlərindən bəziləri bunlardır:
- Tənəffüsün dayanması:
1. Ölünün sinəsinə bir stəkan su qoyulur. Canlıda tənəffüs səbəbindən su səthi titrəyər.
2. Ölünün ağzına güzgü tutulur. Tənəffüs varsa güzgü buğlanır. Bu üsul, köhnə bir üsuldur. Amma meyiddən ayrılan maddələr səbəbindən də güzgü buğlana bilər. - Ürəyin dayanması:
Bədənin heç bir yerindən nəbz hiss edilemez, ürək səsləri eşidilmir, elektrokardioqramda düz bir xətt görülür ki, ölüm diaqnozu metodlarının ən doğru nəticə verəni budur. Qan dövranının dayandığı da müxtəlif təcrübələrlə müəyyən edilə bilər. - Qanın tətqiqi:
Uzun sürən xəstəliklərdə ölümdən sonra laxtalanma olur, boğulma şəklində və ani ölümlərdə isə, qan maye halında qalar. Canlıda qan əsas reaksiya verir. Ölümdən 2-3 saat sonra isə, qan turş reaksiya verir. - Ölümdən sonra dəri elastikliyini itirir, nəfəs ağ və sarımtrak bir rəng alır.
Dəridə yara açılsa, yaranın dodaqları genişləməz, yandırılsa qan və su toplanması görülməz. - Gözdəki bütün reflekslər itər.
Eyeballs genişləməz olub, işığa cavab verməz.
Ölüm hadisəsindən sonra cəsəddə dəyişikliklər başlayır…
Ölünün üzündə, ölüm halındaykən gördükləri səbəbindən qorxunc və ya gülürmüş kimi bir şəkil meydana gələ bilər.
Ölümdən sonra bütün əzələlərdə boşalma olur. Göz qapaqları əzələləri boşaldığına görə gölər açıq, yarı açıq və ya bağlı ola bilər. Bəzən bu açıqlıq davamlı qalar, bəzən açıq olan göz qapaqları arası məsafə bir neçə saat sonra daralır.
Ölümdən dərhal sonra ağız açılır, çənə aşağıya düşür, ölü qatılığı meydana gəlincə, ağız bir santimetr qədər bağlanar. Ölümdən sonra adam, yerin cazibəsinə tabe olub yerə düşər.
Yeni ölən şəxs saatda 1 dərəcə soyuyarak 24 saat sonra olduğu yerin istiliyiylə eyni dərəcəni paylaşar.
Ölən şəxs, ətraf istiliyinə bağlı olaraq su itirər və nəticədə ağırlığı azalır. Gözün üstündə göz ifrazatı toplanmasından görə hörümçək toru meydana gəlir.
Ölümdən sonra yerin cazibəsinə görə damarlardakı qan, cəsədin alt qisimlərində toplanır və tünd bənövşəyi rəngdə ölü ləkələri meydana gəlir. Ölü ləkələri bədənin yerə toxunan qisimlərində meydana gəlməz.
Ölümdən sonra əzələlərdə sərtləşmə olur ki, buna ölü qatılığı adı verilir. Ölü qatılığı xalq arasında yaxşı bilindiyindən cəsədin çənəsi və iki ayağı biçimsiz şəkil almasın deyə bağlanır. Ölü qatılığı bəzən çox nadir hallarda görülməyə bilər. Ölü qatılığı, ölüm hadisəsindən sonra 2-3 saat sonra ilk əvvəl alt çənədəki əzələlərdə başlayır. Sonra müvafiq boyun, üz və gövdədəki əzələləri meydana gələrək 30 saata qədər davam edir.
Ölümlə bağlı ABŞ-da konsitutsiyaya görə ölümün təşhisi:
- Naviqasiya və nəfəs alma funksiyaları, geriyə döndürülməz bir şəkildə dayandığı zaman,
2. Beyindəki (beyin sapı daxil) bütün funksiyaları dayandığı zaman,tətqiq edilənşəxs ölü qəbul edilir.
Konsitutsiyada ölüm: İnsan həyatının tamamilə tükənməsi – ölüm nəticəsində hüquqi şəxsiyyət (şəxsiyyət) sona çatar. Ölən kimsə hər hansı bir borc altına girə bilməz və haqq sahibi ola bilməz. Ölən kimsəyə qarşı və ya onun adına iddia açıla bilməz.
Mənbə: www.bilgiler.gen.tr
Haırladı: Fidan Eyvazzadə
Kliniki və bioloğı ölüm olaraq əsas iki cür ölüm var. Kliniki ölüm başlayandan 12 dəqiqə sonra beyin fəaliyyəti oksigen çatışmamazlıqından böqulmaqa başlayır və bioloği ölüm başlayır. Bundan sonra insanı heç kim xilas edə bilməz. Məsələn suda boqulmuş adamı boqulmaqa başlayandan 12 dəqiqə sonraya kimi sünni tənəffüs və ürək masağı verib həyata qaytarmaq olar.